Chỉ vài thập kỷ trước, loài thông Guatemala (hay pinabete) đã lan rộng khắp vùng cao nguyên Trung Mỹ. Năm 1979, diện tích pinabete chiếm hơn 70.000 ha. Đến nay, khu vực sinh sống của loài cây này chỉ còn hơn một phần ba, đồng thời pinabete bị xếp vào danh sách loài có nguy cơ tuyệt chủng. Ngoài mất môi trường sống và khai thác lấy gỗ, lễ Giáng sinh đang là mối đe dọa lớn nhất hiện nay của loài thông này.
Trong ảnh là một trong những rừng thông pinabete cuối cùng còn sót lại, ở gần làng K’iche, thuộc vùng cao Sololá, Guatemala.
Cây thông pinabete khoảng 600 tuổi trong khu rừng ở Chimaltenango, Guatemala. Cảnh sát môi trường, nhân viên vườn quốc gia và cộng đồng địa phương làm việc cùng nhau để bảo vệ các rừng thông khỏi sự xâm hại.
Pinabete (tên khoa học Abies guHRalensis) thuộc chi Abies, gồm khoảng 50 loài cây lá kim thường xanh được người dân địa phương gọi chung là cây Giáng sinh. Thông Guatemala có mùi hương dễ chịu và hình dáng đặc biệt, được nhiều quốc gia ưa thích để trưng trong nhà dịp Giáng sinh.
Tỷ lệ nảy nầm trong tự nhiên của hạt thông pinabete ở mức dưới 1%, khiến loài cây này rất khó tồn tại nếu không có sự can thiệp của con người.
Các hoạt động mua bán pinabete xuyên biên giới bị cấm từ năm 1979 theo Công ước về buôn bán quốc tế các loài động thực vật hoang dã có nguy cơ tuyệt chủng (CITIES). Tuy nhiên, hoạt động giao dịch nội địa pinabete là hợp pháp nhưng chỉ dành cho những cây được trồng, thu hoạch và gắn thẻ kèm theo chứng nhận của các quan chức lâm nghiệp của quốc gia này.
Tuy nhiên ở Guatemala, lệnh cấm CITES và các quy tắc thương mại nội địa không ngăn được việc khai thác trái phép pinabete.
Elias Rodríguez Vásquez, cảnh sát môi trường Guatemala (DIPRONA) cho biết, khi thị trường buôn bán pinabete làm ăn phát đạt, các tổ chức tội phạm tìm cách hối lộ các quan chức. Những kẻ săn trộm pinabete tại đây thành lập các tổ chức được biết đến với tên gọi “mafia cây Giáng sinh” (Christmas tree mafias). Hàng triệu cây thông nhỏ và cành cây chứa hạt giống bị chặt hạ trái phép mỗi năm.
Những cây thông non tại vườn ươm trong rừng. Cây giống từ ba năm trở lên sẽ được trồng trong các đồn điền lớn để thu hoạch. Nhà nghiên cứu Marten Søgesen đến từ Đại học Copenhagen, Đan Mạch cho biết, các loài thuộc chi Abies có tỷ lệ sống khá thấp, và pinabete thuộc nhóm yếu đuối hơn cả.
Salvador Pira (nhập cư từ Thụy Điển) là một trong những người đầu tiên chuyển đổi trang trại của ông thành đồn điền pinabete được chính phủ chứng nhận. Giống như nhiều người trồng pinabete khác, ông Pira biến đồn điền thành một điểm du lịch, nơi người dân có thể vào tham quan và chặt cây mang về cho dịp lễ.
Sau khi dành hàng giờ để xem hàng nghìn cây pinabete nằm trên sườn đồi, gia đình Vallatoro Camas đã chọn một thân cây có giá khoảng 90 USD. Họ đi mất bốn tiếng từ thành phố Huehuetenango đến Tecpán để mua thông tại đồn điền của Salvador Pira.
Khu chợ Campos de Roosevelt ở thành phố Guatemala từng được biết đến là nơi bán pinabete hoang dã đã chuyển mình từ năm 2018. Các nhà cung cấp buộc phải bán cây hợp pháp sau khi chính quyền quyết định đóng cửa, phạt tù những người vi phạm.
Để giảm giá thành, người dân địa phương chọn cách đóng đinh các cành thông (có cả quả chứa hạt) lên thanh gỗ rồi lắp ráp thành cây thông Noel hoàn chỉnh. Tuy nhiên, pinabete là loài sinh sản chậm. Việc sử dụng những nhánh cây đang ra quả đồng nghĩa với việc con người loại bỏ cơ hội lan truyền tự nhiên của pinabete.
Gia đình Vela Quiñonez, khách hàng tại chợ Roosevelt chia sẻ, gia đình cô bắt đầu mua pinabete được chứng nhận từ năm ngoái. “Rất đắt, nhưng thật tốt khi biết rằng chúng ta không làm vấn đề trầm trọng hơn”.
José Boc là một nghệ nhân pinabete từ khi anh tám tuổi. Cha của anh đã dạy cách tạo nên một cây thông Noel hoàn hảo bằng phương pháp ghép cành. Theo anh, quyết định của chính quyền là “cú đánh lớn” với hàng trăm gia đình sống nhờ buôn bán pinabete. “Hầu hết chúng tôi không có tiền đầu tư cây hợp pháp. Ngay cả khi chúng tôi làm điều đó, phần lớn khách hàng không thể chi trả”, anh nói.
Việc thành lập đồn điền cũng không giải quyết được tình trạng buôn bán bất hợp pháp. Lý do bởi pinabete hoang dã có giá khoảng 20 USD, trong khi những cây được chứng nhận đắt gấp 6 lần, con số vượt xa khả năng chi trả của hầu hết người dân Guatemala. Theo thống kê, pinabete hợp pháp chỉ chiếm khoảng 5% tổng số cây Giáng sinh bán ở quốc gia này.
Theo Salvador Pira, các giống thông nhập khẩu từ Mỹ, Canada không thu hút được khách hàng vì pinabete được cho là có những phẩm chất tốt hơn, gồm màu xanh thẫm và mùi hương cay nồng đặc biệt “như nước hoa cao cấp”.
Kiều Dương (Theo National Geographic)
Ảnh: Gena Steffens
